پایگاه به موقعیت اجتماعی و جایگاهی اطلاق می شود که فرد در گروه یا در مرتبه اجتماعی یک گروه، در مقایسه با سایر گروه های دیگر احراز می کند، گویند. پایگاه و موقیعت اجتماعی فرد، حقوق و مزایای شخص را تعیین می کند.

   نقش، به رفتاری اطلاق می شود که دیگران از فردی که پایگاه معینی را احراز کرده است، انتظار دارند.

پایگاه انتسابی و پایگاه اکتسابی

   پایگاه انتسابی از آغاز تولد به فرد محول می شود و عمدتاً بر زمینه های خانوادگی نوزاد استوار است. مانند جنسیت، دین، نژاد و ... که همگی از طریق والدین (نسبی) به فرد منتقل می شوند.

   پایگاه اکتسابی به موقعیتی اطلاق می شود که بر اساس تلاش و کاری که فرد از خود بروز داده و یا بر اساس استعدادها و مهارت هایی که شخص از خود نشان می دهد، استوار است. به عبارتی دیگر موقعیتی است که فرد از طریق    شایستگی ها به دست می آورد.

بی ثباتی و تضاد پایگاه اجتماعی

  به طور کلی از نظر تاریخی، در ادوار گذشته در اکثر جوامع (قبل از صنعتی شدن)، پایگاه هایی که افراد به دست   می آوردند، نسبتاً پایدار و ثابت و حتی با یکدیگر متناسب و هماهنگ بودند. ولی با وجود جوامع صنعتی، پایگاه ها از حالت ثبات خارج شده و اگر فرد تعداد زیادی پایگاه در یک زمان داشته باشد، دچار تضاد یا ناهمسانی پایگاه می شود که در روند انجام فعالیت تاثیر منفی دارد.

نقش محوّل و نقش محقّق

   به شیوه ایفای نقش طبق انتظارات جامعه، نقش محوّل گویند. ولی نقش محقّق، روشی است که فرد در عمل، در ایفای یک نقش معین به کار می برد.

   نکته قابل ذکر این که همیشه بین نقش محول و نقش محقق در یک فرد مغایرت هایی وجود دارد. دلایل این مغایرت ها عبارت اند از:

   الف: عدم شناخت صحیح فرد از ایفای نقش؛

   ب: تمایل فرد به عدم انطباق خود با انتظارات دیگران؛

   ج: ناتوانی فرد در ایفای صحیح یک نقش.

شخصیت و ایفای نقش

   برای آن که شخصی بتواند نقشی را به درستی ایفا کند، لازم است دارای شخصیتی باشد که او را به انجام آن نقش هدایت کند. زیرا همه افراد، آن نوع شخصیتی را که بتوانند در عمل نقشی را ایفا کنند، ندارند. به عنوان مثال اگر فردی خواست نقش مشاور را ایفا نماید، باید واقع بین، خوش برخورد و باتفاهم باشد. چنانچه شخصی که این نقش را می پذیرد، فردی سهل انگار، دارای پیش داوری و دستپاچه باشد، برای انجام نقش محول شده با مشکل مواجه خواهد شد.

دلسردی از نقش

   به ویژگی فردی که نقش خاصی را به رغم میل و احساسات شخصی ایفا می کند، دلسردی از نقش گویند. این وضع هنگامی اتفاق می افتد که آن نقش در زندگی او اولویت ندارد و شخص به سبب ضرورت و انتظارات دیگران آن را انجام می دهد.

فشار نقش

  گاه اتفاق می افتد که فرد در انجام نقش دچار استرس می شود که دلیل آن، تعارض نقش ها، وظایف و توقعاتی است که در قبال آن نقش وجود دارد. به این وضعیت، فشار نقش گویند.

تعارض نقش ها

   فردی را در نظر بگیرید که با یک یا چند نقش که مستلزم انجام رفتارهای متناقض و متعارض است، سروکار دارد. به این حالت، تعارض نقش گویند. تعارض نقش ها ممکن است منجر به احساس نومیدی، اضطراب، خشم  و یا تالًمات روحی و روانی گردد.

شبکه نقش ها

  به مجموعه روابط و مناسباتی اطلاق می شود که شخص با افراد دیگری که با آن ها در تماس است، برقرار می کند. در حالی که، او نقش های مختلف دیگری را که با پایگاه ویژه ای مطابقت دارد باید به انجام برساند.

منبع: مبانی جامعه شناسی تالیف دکتر توسلی و دکتر فاضل از انتشارات سمت